Ορεινή Δωρίδα: Ζωριάνος

Το Ζωριάνο κτισμένο σε υψόμετρο 800μ στο νότιο τμήμα της Β.Δ. Δωρίδας και έχει αμφιθεατρική διάταξη, μέσα σε πυκνή βλάστηση (κυρίως φυλλοβόλα δέντρα, δάσος με καστανιές, δρυς αλλά και μερικά έλατα). Παρά το υψόμετρο που βρίσκεται, είναι προστατευμένο από ακραία καιρικά φαινόμενα και έχει γλυκό και ήπιο κλίμα ακόμα και το χειμώνα. Η ίδρυση τους χρονολογείται στους Βυζαντινούς χρόνους και φέρει τo όνομά του πρωτομάστορα Μιχαήλ Ζωριάνου. Επί Δεσπότου Ηπείρου Θωμά Κομνηνοδούκα (1296а1318μ.Χ.), η ευρύτερη εδαφική περιοχή υπήρξε κτήμα και «στρατιωτόπιο» του στρατηγού Μιχαήλ Ζωριάνου, γόνου πολύκλαδης βυζαντινής οικογένειας των δυνατών Ζωριάνων, στους οποίους ο Αυτοκράτορας Λέων ο Ίσαυρος ο Γ (717 – 741μ.Χ.) είχε αναθέσει τη στρατηγική υποστήριξη της νεοσύστατης Επισκοπής Λιδωρικίου, κατά το σύστημα της «Επίσκεψης».

Η σύμπτυξη των διαφόρων μικρο- οικισμών του Μ. Ζωριάνου (Ιτιά, Κελί, Γούρνες, Λαμπέϊκα, κλπ.) στη σημερινή θέση του χωριού τοποθετείται γύρω στο 1580 μ.Χ. Από το 1836 ανήκε στο Δήμο Κροκυλείου ως Ζουργιάνι και αργότερα Ζοριάνον. Αναγνωρίστηκε το 1912 ως ανεξάρτητη Κοινότητα Ζοριάνου. Αργότερα εμφανίζεται ως Ζωριάννου και το 1953 επανέρχεται η ονομασία Ζοριάνος. Το 2002 η ορθογραφία της ονομασίας καθορίστηκε στο ορθόν ως Ζωριάνο. Από τους ντόπιους προφέρεται και Ζοριάνο (το). Οι μόνιμοι κάτοικοί του είναι λιγοστοί (σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 153 κατοίκους), αλλά το καλοκαίρι γεμίζει από κόσμο.

Στο χωριό διατηρείται προεπαναστατικό κτίσμα με χαρακτηριστική δόμηση έχει μόνο ένα δωμάτιο με την πατροπαράδοτη εστία στο κέντρο του, τις πολεμίστρες. Μεγάλο κτίριο που κτίστηκε από την Αγροτική Tράπεζα χρησιμοποιήθηκε παλιότερα σαν αποθήκη γεωργικών προϊόντων και λιπασμάτων και σήμερα στεγάζει το Πνευματικό Κέντρο του χωριού.

Το Δημοτικό Σχολείο που ιδρύθηκε κάπου μετά το 1835, στεγάστηκε αρχικά στην περιοχή της σημερινής πλατείας και από το 1899 έως το 1938 στον ξενώνα (σημερινό Κοινοτικό Γραφείο). Με δαπάνη του κληροδοτήματος Συγγρού, το 1908, κτίστηκε νέο διδακτήριο, το οποίο υπολειτούργησε και κατέρρευσε. Ρυθμού Βασιλικής στο κέντρο του χωριού, ο ναός του Αγ. Νικολάου χτίστηκε το 1830 και ανακαινίστηκε το 1846. Σπάνιας αρχιτεκτονικής τέχνης το τριώροφο καμπαναριό. Πολλά από τα σπίτια του χωριού χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη αρχιτεκτονική και για το λόγο αυτό έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός.

Το πανηγύρι του χωριού γίνεται στις 22/23 Αυγούστου, με εκκλησιασμό στο εξωκλήσι της «Παναγιάς» και γλέντι στην πλατεία. Άλλα εξωκλήσια: Άγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος, Άγ. Χαράλαμπος, Άγ. Γεώργιος, Άγ. Κων/νος, Αποσοδειά και Αγία Σοφία.

Από το χωριό κατάγεται ο ναΐφ ζωγράφος Γιώργος Ρήγας (1921-2014). Το 2015, το χωριό φιλοξένησε το 16ο Αναπτυξιακό Συνέδριο της Ο.ΣΥ.ΒΟ.ΔΥ.Δ.