Τα Σπήλαια της Δωρίδας

  Πηγή: http://www.lidoriki.com

Το σπήλαιο της Βηθλεέμ - το ανεπανάληπτο αυτό γεγονός , που έδωσε την ελπίδα στον άνθρωπο - στέκει ψηλά και ανέγγιχτα. Υπάρχουν όμως , και κάτι άλλα σπήλαια, πιο κοντά μας, που και αυτά σε κάποιες στιγμές έσωσαν τη ζωή και έδωσαν ελπίδα: Είναι τα σπήλαια της Δωρίδας, τα οποία, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και της Γερμανοϊταλικής κατοχής, έκλεισαν στις αγκαλιές τους και διαφύλαξαν τους κατοίκους της επαρχίας. Τα Δωρικά, αυτά, σπήλαια έγιναν γνωστά στο Πανελλήνιο.

Έτσι, στην "Εθνική Εφημερίδα", τεύχος 18/18.6.1832 γράφεται μακροσκελές ποίημα με τίτλο "χορός των οπλαρχηγών" και αναφέρεται σ' ένα πραγματικό γεγονός: Στο γλέντι που στήθηκε στο Λιδορίκι από τα απομεινάρια της φρουράς του Μεσολογγίου. Στο ποίημα αυτό, λοιπόν, σημειώνονται και τούτα:
"Ω χιονισμένε Παρνασσέ , σπηλιαίς στο Λιδορίκι ,
Σεις ίδετε καλόν χορόν απ'άνδρες και γυναίκες ..."

Για τον " χορό " αυτόν, ο Γιάννης Βλαχογιάννης έγραψε το "Αστραπόκαμα", το πιο μεστό κείμενο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, στο οποίο οι Λιδορικιώτικες σπηλιές έχουν τον πρώτο λόγο.

Στοιχεία - γεωλογικά κυρίως - για όλες αυτές τις σπηλιές, έχει συγκεντρώσει η "Σπηλαιολογική Εταιρεία" η προσφορά της οποίας στην έρευνα, δεν μετριέται.

ΤΟ  ΣΠΗΛΑΙΟ  ΤΟΥ   ΚΑΛΛΙΟΥ

Για το σπήλαιο - την πηγή - και τον υπόγειο ποταμό του Καλλίου, έχουν γραφτεί πολλά. Στο περιοδικό "ΠΑΝ" του 1952, ο πρωτεργάτης της σπηλαιολογικής έρευνας στην Ελλάδα, Ιωάν. Πετρόχειλος, έγραφε γι' αυτό - κάτω απ' τον τίτλο "ο υπόγειος ποταμός του Καλλίου":

Το Βελόυχοβο η Κάλλιον, είναι ένα χωριό κοντά στο Λιδορίκι. Από μπροστά του περνά ο ποταμός Μόρνος. Είναι αληθινά χαμένο μέσα στο πράσινο κατά το καλοκαίρι εξ αιτίας των νερών ενός περίφημου μεγάλου κεφαλαριού, που βγαίνει στα βόρειά του και γονιμοποιεί τη βλάστηση. Το κεφαλάρι αυτό βγαίνει 500 μ. περίπου , πάνω από τα τελευταία σπίτια του χωριού, σε υψόμετρο 390μ, κάτω από μια άγρια, κατά την παράδοση, σπηλιά.
Το ότι το κεφαλάρι αυτό, θα έπρεπε να έχει σχέση οπωσδήποτε με τη σπηλιά αυτή, μας παρακίνησε στην εξερεύνησή της.
Η είσοδός της, ευρύχωρη και υψηλή 4,5 μ, φαίνεται από μακριά από τους απέναντι λόφους στο βάθος μιας σχισμής του από πάνω της όγκου του ασβεστολίθου, έχοντας μπροστά της το Νοτιά. Δυτικά έχει απότομους βράχους και ανατολικά ομαλή πλαγιά κατάφυτη , που φτάνει έως την όχθη του Μόρνου (από Φλύσχη).

 

Ο δρόμος για το Βελούχοβο, απ' το γεφύρι του Στενού, δεξιά ο Μόρνος και στο βάθος το πανέμορφο χωριό, που σήμερα είναι στον πάτο της ...λίμνης.

Μπαίνοντας στη σπηλιά μέσα, το καλοκαίρι, δεν υποπτεύεται κανείς τίποτα, αφού ούτε νερό συναντά ούτε και άλλο σημάδι νερού, εκτός από κάτι γραμμές στάθμης του, ασαφείς χαμηλά και σαφείς στα 1,8 και 2,1, μέτρα ύψος από το έδαφος . Αυτού, συναντούμε δύο διακλαδώσεις. Η προς τα δεξιά σε λίγα μέτρα στενεύει και γίνεται απρόσιτη, χωρίς διάνοιξη. Η προς τ' αριστερά προχωρεί περί τα 20 μ και συναντά μια ήρεμη λίμνη 5μ μήκους περίπου, που πίσω της συνεχίζει η σπηλιά .
Πέντε μέτρα  από την είσοδο, βρίσκεται ένα κοίλωμα βαθύ, στο οποίο εύκολα είναι δυνατή η κατάβαση έως μια τρύπα διαμέτρου 1 μ και ύψους 0,3μ. Ένα άγριο μουγκρητό μας υποδέχεται σ' αυτό το σημείο και ένα κρύο ρεύμα αέρος.
Ένα  μέτρο πιο μέσα από την τρύπα,  βρίσκεται μια δίνη φρενιασμένου νερού, που έρχεται εκεί από μια κοίτη πολύ κατωφερική από το εσωτερικό του βουνού και καταπίνεται για να βγει  πιο κάτω και να σχηματίσει το γνωστό κεφαλάρι .
Πάνω από τη δίνη είναι εύκολο να περάσει κανείς πατώντας στους πλευρικούς καταφαγωμένους βράχους. Είναι δυνατόν και να προχωρήσει ακόμα πάνω από το ορμητικό ρεύμα, όμοια περνώντας, περί τα 8-10 μ. στο εσωτερικό του βουνού. Πιο μέσα να προχωρήσει είναι αδύνατο χωρίς ειδικά εφόδια.
Λίμνη 1μ βάθους στην αρχή, άγνωστο πόσο πιο μέσα, εμποδίζει. Το κεφαλάρι έχει παροχή 15 κυβικά μέτρα νερού το λεπτό περίπου κατά το τέλος φθινοπώρου, στην ξηρότερη εποχή. Το χειμώνα ξεχειλίζει, έως το μισό ύψος, την είσοδο της σπηλιάς και σαν άγριος χείμαρρος ξεχύνεται στην από κάτω της χαράδρα, για να χυθεί στο Μόρνο. Η θερμοκρασία του αέρα της σπηλιάς το Σεπτέμβριο 1951 ήταν 14 β.C, του νερού 11β ,C, ενώ η θερμοκρασία του ελεύθερου αέρα ήταν 21 β. C.
Το νερό του κεφαλαριού σήμερα κινεί δυο αγροτικούς νερόμυλους. Ασφαλώς θα μπορούσε να ηλεκτροφωτίσει και το χωριό και το Λιδωρίκι, που είναι κοντά του με μια διαρρύθμιση, ύστερα από μια πλήρη εξερεύνηση της σπηλιάς αυτής .
Πάντως, το ορμητικό, στο εσωτερικό της σπηλιάς , νερό, ο βόγγος της δίνης, η ψύχρα του αέρα της και η άγρια όψη των βράχων της, με την ηρεμία του απ' έξω τοπίου, δίνουν, αλήθεια, ανυπέρβλητη αντίθεση.
Όποιος περάσει από το μέρος αυτό, θα 'χει οπωσδήποτε εντυπώσεις αξέχαστες .

Βελούχι 1962: Το γραφικό και καταπράσινο Βελούχοβο (Κάλλιο), στο βάθος της φωτογραφίας, στα ριζά του Βαρδουσιού, είναι η πηγή και το σπήλαιο που αναφέραμε

 ΤΟ ΚΑΡΚΑΡΟ ΞΕΡΟΒΟΥΝΙΟΥ

Η πανέμορφη Πενταγιού , στολίδι πραγματικό της Δωρίδας...

Ο ίδιος ο Ιωάν.Πετρόχειλος, πάλι, στον πρώτο τόμο του "Δελτίου Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρίας" (1951) γράφει στις σελίδες 88-89:

"ΚΑΡΚΑΡΟ ΞΕΡΟΒΟΥΝΙΟΥ ΠΕΝΤΑΓΙΩΝ"
Ονομάζεται και κάρκαρο της Μαρίας της Πενταγιώτισσας, επειδή εις  αυτό ερίφθη ο δολοφονηθείς αδελφός της. Ευρίσκεται εις το μέσον αριστεράς πλαγιάς ρεματιάς εις υψόμετρον 1420μ. Άνωθεν αυτού υπάρχει δάσος ελάτων. Αποτελείται κυρίως από ένα επίμηκες κοίλωμα ολικού βάθους 25μ., του οποίου το βαθύτερον μέρος είναι κλεισμένον με όγκον πετρών. Έχει ελαχίστην σταλακτιτικήν ύλην τοίχων και αργιλώδη ύλην επ' αυτών. Εσχηματίσθη από διάβρωσιν μιας σχισμής του πλακώδους ασβεστολίθου καθέτου προς τας στρώσεις, όταν άλλοτε η κοίτη της προς δυσμάς ρεματιάς διήρχετο πλησίον του και της εχρησίμευε ως καταβόθρα. Τώρα είναι κοίλωμα μετά βροχάς υγρόν και νεκρόν. Η κλίσις των στρώσεων του πετρώματος, εντός του οποίου είναι σχηματισμένον, είναι προς ανατολάς. Εξερευνήθη υπό του γράφοντος με την βοήθειαν του προέδρου της κοινότητος Πενταγιών κ. Παπαγεωργίου.

Στη συνέχεια του "Κάρκαρου των Πενταγιών", ο Ιωάν. Πετρόχειλος αναφέρεται στα "κεφαλάρια των Πενταγιών":

"ΚΕΦΑΛΑΡΙΑ  ΠΕΝΤΑΓΙΩΝ"

Ταύτα είναι κυρίως τρία: Το ένα (αριθ.59)ευρίσκεται εις τα νότια του οικισμού εις υψόμετρον 960μ. το δεύτερον (αριθ.60) τροφοδοτεί την βρύσιν του οικισμού εις υψόμετρον 970μ.και το τρίτον (αριθ.61) ευρίσκεται 50μ υψηλότερον και προς βδ του οικισμού, εις θέσιν "Κρύα Βρύση". Και των τριών κεφαλαριών η πλησίον περιοχή είναι δασωμένη. Το νότιον κεφαλάρι είναι το μεγαλύτερον. Το ύδωρ του εξέρχεται από στρώσεις πλακώδους ασβεστολίθου του οποίου η επιφάνεια κατά μέγα μέρος είναι σκεπασμένη από φυτικήν γην, παρά την ρίζαν μεγάλου πλατάνου, εντός διαβρωσιγενούς μικράς κοιλάδος. Παρά την έξοδον αυτήν αι στρώσεις του πετρώματος είναι σύμφωνοι προς την πλαγιάν.
Το ύδωρ της πηγής έχει ολικήν σκληρότητα 13,7 γαλλικών βαθμών και θερμοκρασίαν το θέρος 13 β C. Κατά την έξοδόν του αφήνει φυσαλίδας αέρος. Άλλοτε το ύδωρ του κεφαλαριού αυτού εξηπλούτο εις έκτασιν μεγαλυτέραν, διότι υπάρχουν εκτεταμέναι πέραν της σημερινής εξόδου στρώσεις τόφφων και τραβερτινών, πάχους μέχρι 2 μ. Το κεφαλάρι που τροφοδοτεί τον οικισμόν είναι δεσμευμένον δια τοιχοποιίας. Το ύδωρ του ΒΑ κεφαλαριού εξέρχεται από πλακώδεις ασβεστολίθους, ομοίως ως το του Νοτίου και έχει παροχήν 5 λίτρων ανά λεπτόν το θέρος.
Εκτός των ανωτέρω κεφαλαριών, κατά την εποχήν των βροχών και την διάβασιν των ποτιστικών υδάτων δι' αυλάκων άνωθεν του οικισμού αναβλύζουν ύδατα και εις διάφορα μέρη εντός του οικισμού.
Η ροή όλων των ανωτέρω υδάτων γίνεται διά των στρωσιγενών επιφανειών α) διότι ουδέν κοίλωμα διαβάσεώς των , σημερινόν η παλαιόν, υπάρχει προσιτόν β) διότι αι δημιουργηθείσαι προτιμήσεις ροών, ένεκα ανομοιογενείας, δεν είναι ανεξάρτητοι των διακένων των στρώσεων, εφ' όσον εις πρώτην ευκαιρίαν ελαχίστης βροχής παρατηρούνται διαρροαί και από τα διάκενα αυτά, μακράν των κεφαλαριών, εξ υπερχειλίσεως αυτών.
Αυταί αι ροαί εξ υπεχειλίσεων και αι εισδύσεις των δι' αυλακίων ρεόντων ποτιστικών υδάτων είναι τα αίτια των τοπικών ζημιών εκ καθιζήσεων εντός του οικισμού.
Μια μελέτη διαρρυθμίσεως του ΒΔ κυρίως κεφαλαριού θα είχε ασφαλώς ευεργετικά αποτελέσματα. Παρόμοιόν τι έχει γίνει εις Μαυρομάτι Μεσσηνίας, το χωρίον υδρεύεται από κεφαλάρι ρέον εντός του χωρίου και όμως δεν παρατηρούνται ζημίαι, διότι από της αρχαιότητος έχει διανοιχθεί σήραγξ, δι' ης ρέει ο υπόγειος ποταμός και δεν σκορπίζεται εις την μάζαν του πλακώδους ασβεστολίθου.

Ο πανέμορφος  Δάφνος Δωρίδας

Γιά το σπήλαιο "Στοιχειό" με την αυξομειούμενη πηγή, γράφεται στο δημοσίευμα του Ιωάννη Πετρόχειλου "Σπηλαιουδρολογικαί έρευναι εις ορεινή Ναυπακτία , Δωρίδα και Νότιον Ευρυτανίαν" (σελ. 90 - 92):

ΣΠΗΛΑΙΟΝ ΚΑΙ ΑΥΞΟΜΕΙΟΥΜΕΝΗ ΠΗΓΗ  " ΤΟ  ΣΤΟΙΧΕΙΟ "
(INTERCALAIRE)
Τούτο ευρίσκεται 1 1/2 χλμ .προς Δ του χωρίου Δάφνος επί της αριστεράς πλαγιάς της ρεματιάς του Κοκκίνου, που διέρχεται διά του ανωτέρω χωρίου, εις υψόμετρον 950 μ. Το πέτρωμα, εντός του οποίου είναι διανοιγμένον, συνίσταται από κροκαλοπαγές, αποτεθειμένον επί πλακώδους ασβεστολίθου εντός, του οποίου και συνεχίζεται το σπήλαιον. Κατά την βροχεράν εποχήν, εντός του σπηλαίου αυτού λειτουργεί πηγή. Το ύδωρ ρέει από δύο μέρη. Εις το δυτικόν υπάρχουν δύο οπαί διαμέτρου 10 εκσμ. εκάστη, εις το ανατολικόν επίσης δύο οπαί διαμέτρων η μία 3 εκσμ και η άλλη 4. Κατά την αρχήν των βροχών και μετά το τέλος η πηγή αυτή γίνεται αυξομειουμένη .Πενήντα μ. ΝΑ από το σπήλαιον αυτό άλλη πηγή ρέει συνεχώς, ταχέως τον χειμώνα και βραδέως το θέρος  (4λίτρα το λεπτό).
Επειδή όταν επιταχύνεται η ροή του ύδατος της τελευταίας πηγής, αρχίζει να ρέει και αυξομοιουμένη, φαίνεται να υπάρχει εσωτερικός τις σύνδεσμος αυτών. Κατά τον χειμώνα το ύδωρ ερχόμενον εκ του εσωτερικού ρέει προς την κατωτέραν πηγήν και προς λεκάνην συγκοινωνούσαν και απ' ευθείας διά μικρού σωληνίσκου και διά σίφωνος μετά των στομίων της αυξομειουμένης  πηγής.
Κατά την άνοιξιν και αρχάς φθινοπώρου όταν το ερχόμενον ύδωρ είναι ολιγώτερον, ρέει μεν προς την κάτω πηγήν ομοίως αλλά και προς την λεκάνην ολιγώτερον. Τότε άλλοτε ρέει η αυξομοιουμένη πηγή παρέχουσα ελάχιστον ύδωρ, και άλλοτε, παρέχουσα πολύ ύδωρ, όταν ο σίφων πληρούται και δίδεται ύδωρ και δίδεται ύδωρ εις τα στόμια από δύο κατευθύνσεις .
Επί όλης της πλαγιάς, όπου και αι άνω πηγαί, από του μέσου του ύψους της μέχρι του ποταμού υπάρχουν ίχνη τραβερτινικών σχηματισμών και τόφφων, δεικνύοντα την ύπαρξιν πολλών κεφαλαριών μικράς σημασίας.
Εξερευνήθη υπό του γράφοντος με την οδηγίαν του δημοδ . Δάφνου κ . Παπαγεωργίου.

"ΦΑΣΟΥΛΟΚΗΠΟΣ"   ΔΑΦΝΟΥ

Το τελευταίο σπήλαιο της Δωρίδας που αναφέρεται στο παραπάνω βιβλίο, είναι το "κεφαλάρι στο Φασουλόκηπο Δάφνου" , για το οποίο ο Πετρόχειλος (σελ 92) γράφει :
"Τούτο ευρίσκεται ΒΔ του χωρίου Δάφνος, εις υψόμετρον 1300μ. Το ύδωρ του εξέρχεται εκ πλακωδών ασβεστολίθων, λίαν ορμητικόν τον χειμώνα και με μικροτέραν έντασιν το θέρος. Ρέει δι' αποτόμου χαράδρας προς την κάτωθεν του χωρίου κοιλάδα του ποταμού Κόκκινου, του οποίου είναι και η κυριωτέρα πηγή ".

ΣΤΑ  ΑΡΧΕΙΑ  ΤΗΣ  "ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ"

Φάκελλοι των παραπάνω σπηλαίων βρίσκονται στα αρχεία της Σπηλαιολογικής Εταιρίας και έχουν τους εξής αριθμούς μητρώου: Καλλίου 106, Κάρκαρο Ξεροβουνίου 50, Κεφαλάρια Πενταγιών 59-60 -61, Στοιχειό Δάφνου 51, Φασουλόκηπου Δάφνου 63.

Εκτός όμως αυτών, στη Σπηλαιολογική υπάρχουν φάκελλοι - με λίγα στοιχεία, όμως - με τις παρακάτω ονομασίες: 

• "Πηγή Αρδίνη-Κεφαλάρι " (Φ 243)
• "Γκιώνας βάραθρο"  (Φ 1068)
• "Βοστινίτσας (Δάφνου) - Ανώνυμο" (Φ 1223)
• "Ημεροτοπίου Γκιώνας. Βάραθρο  (Κ.Μουσουνίτσα)" (Φ 1232)
• "Βάραθρο Κορακοφωλιά - Κ.Μουσουνίτσα" (Φ 1238)
• "Ανώνυμα Κοιλώματα Καλλίου" (Φ 306)
• "Καρυδιά Μαρτίνη η Τσιρ - Διακοπίου" (Φ 1215)
• "Βάραθρο Κυλίστρες - Κ.Μουσουνίτσας"  (Φ 4103)
• "Ρουγκάκια - Δάφνου" (Φ 2292)
• "Καταβόθρα Ταράτσας" (Φ 1240)
• "Τρούπα Λιδορικίου" (Φ 240)
• "Βάραθρο Σπηλιάς Λιδορικίου" (Φ 242) 
• "Βάραθρο Φτέρες - Κ.Μουσουνίτσας" (Φ 4104)

Πέρα απ' τα παραπάνω υπάρχουν στη Σπηλαιολογική φάκελλοι και για τα εξής σπήλαια:

Tο τέμπλο της  εκκλησίας

Το δρομάκι – γεφυράκι, που  βρίσκεται  πίσω  ακριβώς  απ’ το τέμπλο της  εκκλησίας, και οδηγεί  στο  σπήλαιο  με  τα  νερά

Ο χώρος  πίσω  απ’ το  ιερό, και  αριστερά  τα  σκαλοπάτια που  κατεβαίνεις  για  να βγεις  στο  δρομάκι – γεφυράκι, του  σπηλαίου

• "Αρσαλή ή Ζωοδόχος Πηγή - Συκιάς" (Φ 1229) . Στο εσωτερικό του υπάρχει ναός και νερό.
• "Μεγάλη Σπηλιά -Μηλιάς" (Φ 4082). Στο Αητοβούνι, καταφύγιο φυσικό με "ταμπούρια" κατά το '21.
• "Κεφαλόβρυσο - Α.Μουσουνίτσας" (Φ 4101). Σπήλαιο περίπου 25 μ μήκους με κυκλικό στόμιο 3 μ .
• "Αγ. Ταξιάρχης - Στύλιας" (Φ 2181). Σπήλαιο με βραχώδες στόμιο.

ΤΟ   "ΚΑΡΙΟ"

Το "Κάριο" - στο Λευκαδίτι - δεν έχει, φαίνεται, ερευνηθεί από τη "Σπηλαιολογική" γι' αυτό και δε βρίσκεται στα Αρχεία της.
Το Κάριο όμως αναφέρεται πώς κατά την επανάσταση του '21, ήταν απ' τις πιο γνωστές "αποκλείστρες", της εποχής, δηλαδή "καταφύγιο" όπου κρύβονταν οι Έλληνες για να σωθούν απ' τις Τουρκικές επιθέσεις και επιδρομές.
Το αναφέρει και ο Δ.Λουκόπουλος στο βιβλίο του "Ο καπετάν Ανδρίτσος Σαφάκας" (σελ.36):
"Στο τέλος του Μάη (1827) τα Σαλωνίτικα χωριά Αγιά Θυμιά, Βουνιχώρα, Πεντεόρια και Καρούτες, έπαθαν Τουρκική καταδρομή. 'Ολοι οι χωριάτες, για να σώσουν το κεφάλι τους, κουβαλήθηκαν στο Κάριο, μια σπηλιά σαν φρούριο στο πλάι της Γκιώνας, δυο ώρες παραπάνω απ' το Λιδορίκι, κοντά στα χωριά Συκιά και Λευκαδίτι ...".

Ο  ΚΑΡΚΑΡΟΣ ΤΩΝ  ΚΑΡΟΥΤΩΝ

Μετά τις Καρούτες  και - πηγαίνοντας από το Έλατο προς τη Γαρδενίτσα - υπάρχει "Κάρκαρος" απύθμενος. "Ρίχνεις λιθάρι μέσα",  έλεγε ο Αλέκος Κωστάκης, και "χάνεται ο θόρυβος".
Αυτά  λοιπόν  είναι  τα ..επισήμως καταγραμμένα Σπήλαια της  Δωρίδας, όπως  ακριβώς  αναφέρονται  στο  βιβλίο του  σπηλαιολόγου  Πετρόχειλου, που  κατά  κανόνα  έχει  εξερευνήσει  όλα  τα  σπήλαια  της  χώρας μας.
Βέβαια, οι  τσοπάνηδες  της  περιοχής  μας, μιλάνε  και  για  άλλα  σπήλαια "κάρκαρους", που  όμως  δεν  είναι ευρέως  γνωστά  και  καταγραμμένα .