Ο Αη Γιάννης της Κερασιάς, ο ήρωας Γιάννης Φαρμάκης και τα ονόματα των χωριών

Ο ΑΙ ΓΙΑΝΝΗΣ - Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΦΑΡΜΑΚΗΣ - ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ

Ιωάννης Γ. Χριστιάς

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Κερασιά" (αριθ. φύλλου 113, Ιούνιος- Αύγουστος 2012)

Ο Άι Γιάννης

    Στην εφημερίδα "Κερασιά" (αριθ. φύλλου 99, Δεκέμβριος- Ιανουάριος 2008-2009), έγραφα κάποια πράγματα για την Ιστορία του χωριού μας και κατέληγα στη διένεξη που ανέκαθεν υπήρχε ανάμεσα στο Κριάτσι και το Σουρούστι, όσον αφορά τα σύνορα και τον Άι Γιάννη (βάζω πρώτα το Κριάτσι, γιατί αυτό διεκδικούσε).  Ακολουθώντας κι εγώ την πεπατημένη, υποστήριζα ότι η διένεξη αυτή ήταν μια συνηθισμένη ανάμεσα σε δυο γειτονικά χωριά και ότι την υπαδαύλιζαν για τους δικούς τους λόγους και οι κληρικοί των δύο χωριών. Οι Κριατσιώτες, έγραφα, θεωρούσαν τον εαυτό τους αδικημένο και εννοούσαν τον Άι Γιάννη "μεσιακό".

Ομολογώ ότι, όταν τα έγραφα αυτά, είχα αμφιβολίες αν τα πράγματα ήταν τόσο απλά. Ωριμότερες σκέψεις και αναζητήσεις με οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι τα αίτια είναι βαθύτερα και ανάγονται σε μεγάλο βάθος χρόνου. Εξηγούμαι. Σύμφωνα με την παράδοση, πίσω από τον Άι Γιάννη, στο Κριατσιώτικο, υπήρχε μοναστήρι της βυζαντινής εποχής. Σώζονται ακόμη και σήμερα ερείπια κτισμάτων μέσα στο δάσος. Κάποια εποχή το μοναστήρι αυτό διαλύθηκε, όπως και τόσα άλλα μικρά, αφού εξεπλήρωσαν την αποστολή τους, εκχριστιανίζοντας και εξελληνίζοντας τους Σλάβους που μετά από το 600 μ.Χ. άρχισαν να κατεβαίνουν στις ελληνικές περιοχές. Αργότερα κάποιος Σουρουστιώτης ονόματι Χάρος -ή το πιθανότερο άλλος προγενέστερος αυτού- σε ανάμνηση του μοναστηριού, που ήταν αφιερωμένο στον Άι Γιάννη, έχτισε, περισσότερο ως συνήθως από ανθρώπινη ματαιοδοξία και λιγότερο από ευλάβεια, το παρεκκλήσι του Άι Γιάννη πάνω στον αυχένα και στα υποτιθέμενα σύνορα των δύο χωριών που είχαν τώρα τα ονόματα Σουρούστι και Κριάτσι και στη θέση-πέρασμα, όπου ενδεχομένως υπήρχε εικονοστάσι του παλιού μοναστηριού. Φαίνεται ότι έτσι οι Σουρουστιώτες, παρά την αντίδραση των Κριατσιωτών, οικειοποιήθηκαν τον Άι Γιάννη, αιτία για την μετέπειτα διένεξη. Μια διένεξη για το ποιος θα έχει τα πρωτεία και για το ποιος είναι πιο σπουδαίος, για πάτρια πράγματα και για πράγματα, υποτίθεται, ιερά! Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως εκείνα τα χρόνια -κι όχι μόνον τότε- οι άνθρωποι σκοτώνονταν για τα σύνορα και το δίκιο ήταν του ισχυρότερου ή εκείνου που είχε τις πλάτες των ισχυρών.
 

Φωτογραφία του Ηλία Π. Χάρη (εφημερίδα Κερασιά αφ 97)

Με το πέρασμα των χρόνων ξεχάστηκε η σχέση του σημερινού Άι Γιάννη με το παλιό μοναστήρι, διατηρήθηκε όμως- όχι τυχαία - η φήμη του πανηρυριού στα γύρω χωριά και η αίσθηση ότι αυτό το πανηγύρι έρχεται από μακρυά.

Και το μικρότερο μοναστήρι, για να επιβιώσει εκείνα τα χρόνια, χρειάζόταν κάποια εύφορη έκταση. Και τέτοια έκταση από πολλές απόψεις ήταν η γειτονική Σίνιανη, γνωστή για την ευκαρπία της, τα φρούτα και το εξαιρετικό κρασί. Στη Σίνιανη μέχρι τα τελευταία χρόνια, πριν δασωθεί η περιοχή, ήταν εμφανείς οι ενδείξεις ότι εδώ κάποτε υπήρχε χωριό και αυτό το κάποτε πρέπει να το αναζητήσουμε στη μεσαιωνική εποχή, δηλ. στους βυζαντινούς χρόνους. Αργότερα για άγνωστους λόγους μεταφέρθηκε το χωριό ψηλότερα με το διαφορετικό στο τέλος όνομα Κριάτσι. Το πρώτο χωριό βρισκόταν στη Σίνιανη και είχε, όπως θα δούμε παρακάτω, το όνομα Άι Γιάννης από το όμορο μοναστήρι, στο οποίο και ανήκε, όπως και το Γρηγόρι από το μοναστήρι Άγιος Γρηγόριος. Είναι αξιοσημείωτο ότι στην περιοχή της Σίνιανης μέχρι και στις μέρες μας υπήρχαν τέσσερις μικρές εκκλησίες, σε σχετικά κοντινή απόσταση μεταξύ τους, του Σωτήρος, της Αγίας Παρασκευής, της Αγίας Ελεούσας και του Αγίου Αθανασίου. Ο Άγιος Αθανάσιος βρισκόταν στις παρυφές του τόπου και ίσως ήταν η εκκλησία του νεκροταφείου. Γιατί τόσα παρεκκλήσια σε μια τόσο στενή περιοχή; Είχαν τέτοιες δυνατότητες και ήταν τόσο θεοσεβείς οι κάτοικοι, για να έχουν τόσες εκκλησίες και μάλιστα σχεδόν μέσα χωριό; Όχι, βέβαια. Αλλού πρέπει να αναζητήσουμε τα αίτια. Στο ότι η περιοχή μαζί με το χωριό ανήκε στο μοναστήρι και ότι οι εκκλησίες αυτές ήταν παρεκκλήσιά του, πιθανώς δωρεές προς αυτό και δείγματα εξουσίασης του τόπου, ενώ στην αρχή τουλάχιστον οι κάτοικοι κατά τα ειωθότα της εποχής εκκλησιάζονταν στο μοναστήρι.

Εύλογα θα ρωτήσει κανείς. Από πού προκύπτουν όλα αυτά; Η απάντηση είναι από το όνομα Σίνιανη, που είναι αλβανικής πραέλευσης. Σημαίνει Άι Γιάννης, όνομα που το έδωσαν οι Αρβανίτες, όταν, εξωθούμενοι από τον τόπο τους στην Αλβανία, κάποιοι πέρασαν μετά τον 13ον αιώνα και από τα μέρη μας, έμειναν για κάποιο χρονικό διάστημα και κατέληξαν στις γνωστές περιοχές της Ελλάδας, αφήνοντας στον τόπο μας κάποια τοπωνύμια. Η λέξη Σίνιανη προέρχεται από την αλβανική λέξη Shinjanj- i, που σημαίνει, όπως είπαμε Άι Γιάννης, οπότε κατά τους γλωσσολογικούς κανόνες έχουμε: Shinjanj- i = Σινάνι= Σίνιανι =Σίνιανη.

Αν έτσι έχουν τα πράγματα, και φαίνεται να έχουν, τότε πρέπει να αληθεύει και η παράδοση για το δικό μας χωριό. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, στην Αγία Κυριακή υπήρχε μικρό μοναστήρι, υδροδοτούμενο από την πηγή της Πλάκας (εδώ η λέξη από τα αλβανικά σημαίνει παλιά) και η πρώτη ενορία του χωριού μας ήταν της Αγίας Κυριακής. Μήπως αληθεύει η παράδοση και το χωριό μας, πριν αλλάξει το όνομα σε Σουρούστι, ονομαζόταν Αγία Κυριακή; Καθόλου απίθανο.

 

Ο Γιάννης Φαρμάκης

     Ο Γιάννης Φαρμάκης δεν άγει την καταγωγή από το Σουρούστι, τη σημερινή Κερασιά, αλλά από το διαλυμένο παλιό χωριό Κερασιά. Το χωριό εκείνο, χωριό κολίγων, δεν είχε σχέση με το Σουρούστι. Δεν ήταν οικισμός του, άσχετα από το ότι το Σουρούστι για λόγους που δεν γνωρίζω μετονομάστηκε σε Κερασιά.
Ο παππούς τού Γιάννη Φαρμάκη, Γιάννης Φουσέκης, καταγόταν από την παλιά Κερασιά. Παντρεύτηκε στην Αρτοτίνα και εκεί γεννήθηκε ο γιός του Πάνος Φουσέκης. Αυτός πάλι πήγε σώγαμπρος στη Βοϊτσά (Ελατόβρυση) και εκεί γεννήθηκε το 1801 ο γιός του Γιάννης που πήρε αργότερα το επώνυμο Φαρμάκης.
     Σε ηλικία 15 ετών ο Γιάννης Φαρμάκης βγήκε στο κλαρί κοντά στο Σιαφάκα και με το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821 εντάχθηκε στο σώμα του Πανουργιά. Είναι ένας από τους 117 που μαζί με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο κλείστηκαν στο Χάνι της Γραβιάς και αντιμετώπισαν τον Ομέρ Βρυώνη. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες, έγινε αξιωματικός και το 1829 τον βρίσκουμε ταγματάρχη στη Ναύπακτο επικεφαλής τάγματος.
Το 1831 παντρεύτηκε, ύστερα από εκούσια απαγωγή, στον Άι Γιώργη της παλιάς Κερασιάς τη Δέσπω από το μεγάλο σόι των Καναβαίων από τη Λομποτινά.
     Οι Καναβαίοι, κοτζαμπάσηδες των Κραβάρων, ήταν μεγάλη αρχοντική οικογένεια, βυζαντινής προέλευσης, πλούσια και με μεγάλη επιρροή στον τόπο. Κατείχαν μεγάλες εκτάσεις, όχι μόνον στη Λομποτινά αλλά και στα γύρω χωριά, και εξουσίαζαν ακόμη και ολόκληρα χωριά ως τσιφλίκια. Έτσι ο Γιάννης Φαρμάκης συνδέθηκε με τους Καναβαίους και απέκτησε, εκτός απο αρχόντισσα σύζυγο, πλούτο και δύναμη, όντας όμως άξιος και ο ίδιος. Δεν γνωρίζω το μερίδιο του Φαρμάκη, που αγόρασαν οι Σουρουστιώτες δίπλα στα άλλα δύο του Φασίτσα και του Παπακώστα, αν το έλαβε ο Γιάννης Φαρμάκης ως αμοιβή για την προσφορά του στον Αγώνα ή με άλλον τρόπο. Ούτε γνωρίζω σε ποιον ανήκε το τσιφλίκι της Κερασιάς πριν την Επανάσταση. Σχετικά, πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία θα μπορούσε κανείς να αντλήσει από τα συμβόλαια του ιδιόκτητου δάσους Κερασιάς. Όμως τα συμβόλαια αυτά, παρά την ύπαρξη του Συναιτερισμού, δεν είναι διαθέσιμα. Αποτελούν, από ό,τι ξέρω, κάποιου ατομική ιδιοκτησία!
Ο Γιάννης Φαρμάκης ήταν πολύ συνδεδεμένος με την Κερασιά. Εκεί, στα Γιούρτια, έχτισε την κούλια του (πυργόσπιτο), που την πρόλαβαν οι γονείς μας. Κι εκεί το 1847 έζησε, όπως θα δούμε παρακάτω, μια περιπέτεια. Δεν γνωρζουμε αν ποτέ η οικογένειά του ανέβαινε τα καλοκαίρια από τη Ναύπακτο και παραθέριζε στην Κερασιά. Ο Γιάννης Φαρμάκης ή Κραβαρίτης, όπως έμεινε στην Ιστορία, έγινε συνταγματάρχης, τιμήθηκε επανειλημμένως από τον Όθωνα, εξελέγη πληρεξούσιος το 1843 και διετέλεσε και βουλευτής της Ναυπακτίας.
     Το 1847 ο Γιάννης Φαρμάκης προσχώρησε ως αρχηγός μαζί με τον Μπότσαρη και τον Κραβαρίτη Μακρυγιάννη στη στάση του Γρίβα κατά της κυβέρνησης του Κίτσου Τζαβέλλα. Η κυβέρνηση έστειλε εναντίον τους τον Ιωάννη Μαμούρη. Είναι αυτός που στραγγάλισε στην Ακρόπολη τον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Οι στασιαστές κατέφυγαν και οχυρώθηκαν στη Ζελίστα (Κυδωνιά). Εκεί νικήθηκαν από τον Μαμούρη και, καταδιωκόμενοι, κατέφυγαν στην παλιά Κερασιά, όπου τελικά συνελήφθησαν. Φυλακίστηκαν, αλλά σε λίγους μήνες αμνηστεύτηκαν. Με την έκρηξη της στάσης τους εξέδωκαν προκήρυξη "Περί της υπερασπίσεως των ελευθεριών και των δικαιωμάτων του λαού"!! Η καπηλεία των ελευθεριών και των δικαωμάτων του λαού πάντα υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει, για να εξυπηρετεί άνομους και ιδιοτελείς σκοπούς. Εκείνοι οι άνθρωποι είχαν, τουλάχιστον, και ένα ελαφρυντικό. Οι συνθήκες της ζωής τούς είχαν κάνει να είναι φύσει ανυπότακτοι, κάποτε μέχρι ασυδοσίας. Ο Γιάννης Φαρμάκης πέθανε νέος σε ηλικία 54 ετών το 1854.
     Όσον αφορά τους Καναβαίους, η τελευταία επιζήσασα και κληρονόμος ήταν η χήρα Τασούλα που ζούσε με την κόρη της στο Αγρίνιο. Η Τασούλα διεκδικούσε και πωλούσε περιοχές που είχε κληρονομήσει. Σ' αυτήν ανήκε και η Τρυπίλα που περιήλθε με αγορά στους Κριατσιώτες.
Στις παρυφές της Τρυπίλας, στο Γρηρορίτικο, κάπου εκεί κοντά στου Κολοκύθα, κατοικούσαν οι Κοκλαίοι. Έναι η Πρέβεζα που αναφέρει ως μικροοικισμό μαζί με το Γρηγόρι ο Πουκεβίλ το 1815. Πρέβεζα σημαίνει πέρασμα ποταμιού. Έφυγαν οι Κοκλαίοι και εγκαταστάθηκαν στο Γρηγόρι, ξεχάστηκε και το τοπωνύμιο Πρέβεζα, για το οποίο σήμερα αναρωτιούνται κάποιοι πού ήταν και αν πράγματι υπήρχε.

Τα ονόματα των χωριών

     Επανειλημμένα έχει γραφεί ή γίνεται προσπάθεια να αποδειχθεί, κάποτε μάλιστα σε πείσμα των ειδικών, πως τα ονόματα των χωριών μας έχουν σλαβική ή βλάχικη προέλευση. Και, βέβαια, έχουν, όχι όμως όλα. Πολλά ονόματα, όπως αποδέχονται οι ειδικοί, είναι αβέβαιας ετυμολογίας, άλλα αδύνατον να ετυμολογηθούν και αρκετά, όπως π.χ. Λούτσοβο, που εκ πρώτης όψεως φαίνεται σλαβικής προέλευσης, έχει ελληνική ρίζα ( από το Λούτσιος =Λουκάς, κατά τον Vasmer ). Το να προσπαθείς να αποδείξεις ότι το όνομα Σουρούστι προέρχεται από τα αλβανικά shur-i= χαλίκι, άμμος ή syr= τυρί ή σουρουβίτσα= όχι μικρά ξύλα ή από το βουλγαρικό syrovica= ραβδί, μαγκούρα, και ακόμη χειρότερα ότι το Κριάτσι προέχεται από την αρχαία Κρίσσα, αν και γλωσσολόγος, απλώς φλυαρείς. (Χ. Συμεωνίδης, Ετυμολογικό Λεξικό των Νεοελληνικών Οικονυμίων, Λευκωσία 2010). Για αυτόν που ξερει το Σουρούστι πώς μπορεί αυτές οι λέξεις να του έδωσαν το όνομα και τί σχέση έχει το Κριάτσι με την μακρινή και αρχαία Κρίσσα; Και από πού βγαίνει ότι το όνομα Κριάτσι, όπως γράφεται στο Internet, ίσως να είναι βλάχικης προέλευσης και σημαίνει δημιούργημα ή κορυφή ή ράχη;
     Ο M. Vasmer, βαθύς γνώστης της σλαβικής γλώσσας και όλων των διαλέκτων της, στο βιβλίο του "Οι Σλάβοι στην Ελλάδα, Βερολίνο, 1941(στα γερμανικά), στο οποίο περιλαμβάνονται όλα το ονόματα των χωριών της Ελλάδας, που υποτίθεται ότι έχουν σλαβική προέλευση, δεν αναφέρει το Σουρούστι, το Κριάτσι, το Νούτσομπρο και την Κωστάριτσα, προφανώς επειδή δεν είναι σλαβικής προέλευσης. Ο συγγραφέας είναι προσεκτικός και επιφυλακτικός στις κρίσεις του. Χρησιμοποιεί το ίσως, δέχεται το άγνωστο της ετυμολογίας ενός ονόματος, την αδυναμία του να ετυμολογήσει ένα άλλλο και σημειώνει ότι το όνομα ενός χωριού μπορεί να το έδωσαν κάτοικοι που μετακινήθηκαν από άλλες περιοχές και όχι κατ' ανάγκην απ' ευθείας Σλάβοι. Για την Αρτοτίνα π.χ. γράφει ότι το όνομα προέρχεται από το σλαβικό κύριο όνομα Radotino, Radotin. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι οπωσδήποτε ο Radotin ήταν σλάβος. Mπορεί να ήταν οποιοσδήποτε άλλος που είχε το όνομα ή το παρωνύμιο (παρατσούκλι) Ραντοτίνος. Γιατί όμως να προέρχεται το όνομα από το Radotino και όχι από το Αρτατινός, δηλ. αυτός που κατάγεται απότην Άρτα; Τα ονόματα των χωριών, εκτός από εκείνα που αποδίδουν κάποιο χαρακτηριστικό του τόπου, προέρχονται συνήθως από προσωπωνύμια (ονόματα προσώπων), επώνυμα ή παρωνύμια, όπως το Κριάτσι από το Κρεατζής ή Κριατζής και το Σουρούστι από το Σουριτζής (αγωγιάτης).

     Καλό, λοιπόν, είναι να μη γράφονται στο Internet και αλλού ανακρίβειες για τα χωριά μας. Καλύτερα είναι να δέχεσαι ότι δεν ξέρεις, παρά να ξέρεις ψεύτικη Ιστορία και μάλιστα να καυχάσαι γι' αυτήν.

Ο Γιάννης  Γ Χριστιάς είναι ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας