Ο τρύγος στη Δωρίδα

του Κώστα Καψάλη

Θέρος...τρύγος..πόλεμος..έλεγαν οι παλιότεροι..

 Σε κάθε χωριό και περιοχή της επαρχίας μας, υπάρχουν τοπικές, διαφορετικές συνήθειες γύρω απ' τον τρύγο γενικά, και αναφέρονται στην καλλιέργεια και το είδος των αμπελιών, στο φύλαγμα των σταφυλιών απ' το δραγάτη, τον αγροφύλακα δηλαδή, στο χρόνο του τρύγου και ένα σωρό άλλες εργασίες γύρω απ' την αμπελοκαλλιέργεια .



   Όλες όμως οι δουλειές γύρω απ' τον τρύγο γίνονταν με τον παρακάτω περίπου τρόπο.

   Μπαίνοντας ο Τρυγητής, ο Σεπτέμβρης δηλαδή, άρχιζε μιά ασυνήθιστη κινητοποίηση σε κάθε σπίτι. Άλλος πλένει και ρουπώνει τα βαρέλια και την κάδη, άλλος ετοιμάζει τις κοφίνες, άλλος συγυρίζει το πατητήρι η τον κοφινέλο.

   Όσοι όμως είχαν την ατυχία να τους ξυνίσουν τα κρασιά της προηγούμενης χρονιάς, έχουν τώρα παραπανήσιες δουλειές, θα πρέπει να καθαρίσουν καλά τα βαρέλια τους, κι' αυτό γίνεται μόνο με το κάψιμο, φωνάζουν λοιπόν τον βαενέ (βαρελά), γιά να ξεφουντώσει και να κάψει τα βαρέλια.

   Εκείνος βγάζει το φούντωμα, δηλαδή τη μιά κυκλική βάση ύστερα καίει το εσωτερικό του βαρελιού, ανάβοντας μέσα φωτιά με κοντοπούρνια (κλάρες χαμηλών πουρναριών) καίγοντας καλά το εσωτερικό, μέχρις ότου να μη δέχεται το χέρι ν' ακουμπήσει στην εξωτερική πλευρά του βαρελιού.

   Το βγαλμένο φούντωμα, καίγεται πάνω στην πυροστιά.

   Μετά το κάψιμο γίνεται ένα καλό ξύσιμο, πλύσιμο και απολύμανση με ατμούς θειαφιού .

   Υπήρχαν πολλοί και καλοί βαενάδες στην επαρχία μας, που ξέραν την τέχνη, από πάπου προς πάπου, έφτιαχναν κάδες, βαρέλια, νεροβάρελα κι' άλλα ξύλινα δοχεία, ακόμα βαρέλια έφτιαχναν και οι σαμαράδες που πετάλωναν και τα άλογα.

   Στο Λιδορίκι υπήρχαν δυό σαμαράδικα, ένα στις Λάκκες, το είχε ο Γιάννης ο Μποβιάτσης με τον πεθερό του τον Θανάση Χορταριά, η..Φαρμακαντέρη, και πιό πάνω κάτω απ' τα σχολεία, οι Αδελφοί Θανάσης και Χρήστος Παλούκης, βέβαια από χρόνια έσβυσε το επάγγελμα αυτό, αφού..έφυγαν κι' οι μαστόροι.

   Ένας μάστορας βαενάς κάπως έτσι "χτίζει" την κάδη και τα βαρέλια, που γίνονται με ξύλα "δέντρινα" (δρύινα) και ξύλα καστανιάς.

   Ετοιμάζει καλά τις δούγες (μπλάνισμα, γράδιασμα) , καρφώνει τα ξύλα της βάσης, καλά μπλανισμένα και ταιριασμένα, πάνω σε δυό άλλα, ώστε να μένουν σταθερά. Ύστερα μετράει το συνολικό μήκος, που έχουν οι γράδοι (αυλακιές) στις δούγες, μ' ένα σπάγγο, διπλώνει το σπάγγο στα έξι και μ' ένα κέντρο στα ξύλα της βάσης και ακτίνα το έκτο τπου σπάγγου γράφει περιφέρεια κύκλου, που θα είναι και η περιφέρεια της βάσης της κάδης .

   Σ' αυτή κόβονται τα ξύλα της βάσης, η πρώτη δούγα τοποθετείται και καρφώνεται. Δένεται στην κορυφή ένα στεφάνι πό μέσα κι' ένα απ' έξω, ενώ ένα άλλο περνάει απ' έξω και καταλήγει στη βάση.

   Οι δούγες έχουν πλάτος από εφτά μέχρι δέκα εκατοστά.

   Το τελικό σφίξιμο γίνεται από τα στεφάνια και μιά εφεδρική δούγα, που προστίθεται πέρα απ' τις μετρημένες .

   Τη μέρα του τρύγου, όλοι του σπιτιού είναι σε κίνηση, ορόσημο γιά το μεγάλο πανηγύρι του τρύγου θεωρούνταν η μέρα του Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου.
 

   ...Στο αμπέλι του καθένας τρυγάει με τα μικρά κλαδευτηράκια του τρύγου, και γεμίζει το καλάθι του αλλά και το...στόμα του. Μένουν μόνο τα "κοτρίδια" , γιά τα πουλιά, τους περστικούς και τους κυνηγούς. Κοτρίδια είναι τα μικρά λιγόρογα τσαμπάκια, που δεν αξίζουν τον κόπο να μαζευτούν, τα ..κοτρίδια σε πολλά μέρη της Ελλάδας, και κυρίως οι..Πρωτευουσιάνοι, τα λένε "καμπανάκια".    Όποιος περάσει απ' τ' αμπέλια που τρυγιούνται είναι αδύνατο να μη..φορτωθεί σταφύλια απ' τους τρυγητάδες -αμπελουργούς. Αλλά και κατά τη μεταφορά, προσφέρονται σταφύλια στους διαβάτες, στους φίλους και τους γείτονες.

   Επειδή ο τρύγος στα χωριά μας είναι ομαδικός, τρυγιούνται δηλαδή κατά περιοχή όλα τ' αμπέλια μαζί, γιά ν' αποφευχθεί η φθορά στα ατρύγητα, απ' τα πουλιά και τα ζώα, το χωριό είναι ξεχυμένο στ' αμπέλια και στους δρόμους κι' η ατμόσφαιρα είναι πραγματικά πανηγυρική.

   Αφήνουν τα σταφύλια να διώξουν τα..νερά τους, μιά-δυό μέρες, κι' ύστερα τα πατάνε στα πατητήρια, που είναι τοποθετημένα πάνω απ' τις κάδες. Στην ίδια θέση, σε χωριά που δεν χρησιμοποιούνται τα ειδικά αυτά πατητήρια, βάζουν τον "κοφινέλο", ξύλινο πατητήρι σε σχήμα κόλουρης πυραμίδας, με τη μικρή βάση προς τα κάτω και τον καταρράχτη στο κέντρο της κι αραιές τις πλάγιες δούγες, ώστε να φεύγουν τα τσίπουρα και ο μούστος.

   Άλλοι πάλι, στην ίδια θέση βάζουν ακόμα τον "κουρίτο", μεγάλο κιμμάτι κορμού δέντρου, κουφαλαριού, πελεκημένου σαν ..σκάφη. Σ' αυτή την περίπτωση, επειδή τα τσίπουρα δεν μπορούν να προχωρήσουν προς την κάδη, πατιούνται τα σταφύλια μέσα σε τσουβάλι και τα τσίπουρα στραγγίζουν στις καλάθες, που είναι τοποθετημένες πάνω σε καζάνια.

   Μέχρι και το 1940, υπήρχαν πάρα πολλά αμπέλια και φυσικά και τα κρασιά ήταν πολλά. Έτσι, η μεταφορά με τα ζώα όλων των σταφυλιών γιά πάτημα πάνω απ' την κάδη κρατούσε μέρες. Άδειαζαν τα σταφύλια στο πάτωμα του δωματίου και τα πατούσαν λίγα-λίγα στα πατητήρια, που χύνονταν μέσα στην κάδη απ' τον καταρράχτη. Απ' τα μακρινά, απ' το χωριό αμπέλια, η μεταφορά των σταφυλιών ήταν αδύνατη και γι' αυτό τα πατούσαν σε πατητήρια πρόχειρα, τοποθετημένα στην άκρη τ' αμπελιού και μετέφεραν το μούστο μέσα στις μουστιές, τα ζωικής προελέυσεως δοχεία, τις γνωστές "γιδιές".

   Από το μούστο "κόβουν" πετιμέζι και φκιάχνουν μουσταλευριά και σουντζούκια (αρμαθιασμένα σούμπρα καρυδιών, περασμένα σε κλωστή, αρμάθα, που βουτιούνται πολλές φορές μέσα στο κακάβι, που "δένεται" η μουσταλευριά. Τα καρύδια σκεπάζονται από πολλά στρώματα μουσταλευριάς, αφήνονται να στεγνώσουν στον αέρα και στον ίσκιο, και γίνονται ένα πολύ νόστιμο γλύκισμα που τρώγεται, συνήθως το χειμώνα, με τα κρύα τα πολλά.

   Σε όλο το διάστημα του τρύγου (μάζεμα, μεταφορά, πάτημα σταφυλιών) υπάρχει διάχυτη η χαρά και η ευχαρίστηση αλλά και η ευθυμία στα πρόσωπα όλων, και φυσικά τα δημοτικά τραγούδια δίνουν και ...παίρνουν..

Ποιός δεν γνωρίζει στη Δωρίδα το γνωστό δημοτικό τραγούδι :

"Αμπέλι μου πλατύφυλλο και κοντοκλαδεμένο

γιά δεν ανθείς , γιά δεν..καρπείς,

σταφύλια για δεν κάνεις..."

η...το :

"Μπαίνω μες στ' αμπέλι σαν νοικοκυρά ,

να κι' ο νοικοκύρης πούρχεται..κοντά..."

   Μπαίνοντας ο μούστος στα βαρέλια, ύστερα από λιγοήμερο βράσιμο στην κάδη η και καθόλου (το γνωστό κρασί "πάτα-τράβα"), δέχεται και το ..ρετσινάκι του σε ποσοστό δύο στα εκατό (2%) γιά το καθάρισμα - λαμπικάρισμα, κι' αρωμάτισμα του κρασιού .

   ...Μετά το βράσιμο του μούστου μέσα στα βαρέλια, κάπου σαράντα μέρες, με μεγάλη προσοχή γίνεται το τάπωμα του βαρελιού με λειωμένο ρετσίνι η με ειδική κόλλα, και γίνεται με τον εξής τρόπο:

   Παίρνουν στάχτη και την ξαρίζουν καλά. Την ανακατεύουν με λειωμένη γλίνα χοιρινού (λίπος) και τη χτυπάνε, όπως τ' ασπράδι του αυγού. Το μείγμα γίνεται σαν κόλλα και μ' αυτή κλείνουν καλά την τάπα του βαρελιού. Γιά να αποφύγουν δε, τη δημιουργία μικρών οπών, απ' την πίεση των αερίων που δημιουργούνται απ' τη ζύμωση, πάνω απ' το μείγμα (κόλλα) βάζουν και ψιλή άμμο, έτσι και το αέριο φεύγει και το άνοιγμα κλείνει αμέσως.

   Στα ορεινά χωριά, τα περισσότερα κρασιά προέρχονται από "σηκώματα" και οπωσδήποτε από κλήματα, που λόγω του υψομέτρου και της μορφολογίας του εδάφους, δέχονται πολλές βροχές κι έχουν νερά. Έτσι έχουν λίγους βαθμούς και τα κρασιά - κοκκινέλια συνήθως - είναι ελαφρά, χαμηλόβαθμα, τα κρασιά όμως της παραλιακής Δωρικής ζώνης, είναι πιό δυνατά και ανοιχτόχρωμα.

   Ως το 1940, που τα χωριά μας ήταν γεμάτα κόσμο, η αμπελοκαλλιέργεια στη Δωρίδα ήταν σε άνθηση, τα τοπονύμια και τα σχετικά με την αμπελουργία και το κρασί αντικείμενα, διάσπαρτα γύρω από κάθε χωριό, μαρτυρούν την έκταση, παλιότερα, της αμπελοκαλλιέργειας. Ακόμα, στα έγγραφα των αγωνιστών του 1821, βλέπουμε τα μοναστήρια της περιοχής να' ναι αποθήκες, όχι μόνον τροφίμων, αλλά και κρασιών, που προέρχονταν από "μοναστηριακά αμπέλια". Αλλά και περιοχές και χωριά ακόμα έχουν πάρει το όνομά τους απ' την καλλιέργεια του αμπελιού, όπως το "Κλημάκι" στο Κροκύλειο, το Κλήμα κοντά στο Κάλλιο και τα Κλήματα, χωριά ανατολικά του Ευπαλίου .

   Χαρακτηριστικό της αγάπης των Δωριέων γιά το...κρασάκι, αλλά και της ..αναγκαιότητάς του, είναι το γεγονός πως ακόμα και σήμερα οι μόνιμοι κάτοικοι της επαρχίας μας, και ειδικά στα ορεινά χωριά, το θεωρούν και το έχουν ως είδος πρώτης προτεραιότητας, πρώτης..ανάγκης, αποθηκεύοντας στα κατώγια τους, μαζί με το ψωμί και το λάδι, και το κρασί της χρονιάς, είτε αυτό προέρχεται απ' τα δικά τους αμπέλια είτε το αγοράζουν.

Πηγή: http://www.lidoriki.com